سقراط ؛ خرمگس آتن

سقراط ؛ خرمگس آتن

توضیح برخی از شخصیت‌های تاریخیِ برجسته و مشهور فلسفه بطور اجمالی بسیار دشوار است. بدون تردید سقراط یکی از آنهاست. زیرا فلاسفه بسیار بزرگی در تاریخ هستند (فارغ از آنکه اندیشهٔ آنان را بالاتر یا پایین تر از او بدانیم) که بسیاری از عوام حتی نام آنها را نشنیده باشند، اما سقراط نامی آشنا برای همگان است. همچنین امروزه نام وی را همچنان بارها و بارها در متون میبینیم. نام کسی که حتی یک جلد کتاب به قلم او نوشته نشده، اما تعداد کتب و مقالاتی که در باب او نوشته‌اند بیشمار است.

در مورد سقراط شرح و زندگینامه‌های بسیاری به رشتهٔ تحریر درآمده، اما مشکل اینجاست که مشخص نیست که گزارش‌ها از زندگی سقراط چقدر صحت دارند؟ گزنفون و افلاطون که هردو شاگرد او بودند مطالب زیادی دربارهٔ وی نگاشته‌اند، ولی متاسفانه روایت هرکدام از آنها با دیگری اختلاف زیادی دارد. بنابراین تنها موارد کلی و مختصری که در میان مورخان اجماع وجود دارد از این قرار است که سقراط فردی بود اهل آتن و زمان زیادی را صرف بحث و فحص فلسفی با جوانان می‌نمود.

او در آتن شهرت زیادی داشته و در اینکه او را به اعدام محکوم کرده و کشتند نیز اجماع کاملی میان مورخان وجود دارد. همچنین سقراط برخلاف سوفسطاییان در ازای مزد کاری نمی‌کرد.

آناکساگوراس را بعنوان استاد سقراط می‌شناسند. وی اولین فیلسوف آتنی برجسته نیز بود. همانطور که گفتیم وی کتابی ننوشت و عمدهٔ آراء وی از متون افلاطون به ما رسیده و به باور مورخان به خوبی و با دقت مشخص نیست کدام یک از آن گفته‌ها از سقراط است و کدام یک از خود افلاطون (یا برداشت شخصی افلاطون).

روشی که سقراط در مباحث استفاده می‌کرد شامل پرسش‌های متوالی تهاجمی با برخوردی منفی بود که به دیالکتیک نامیده شد و پیشاهنگ منطق بحساب می‌آید. با این شیوه او سعی می‌کرد با پرسش های پی در پی و نکته سنجی‌های منحصر بفرد، مهمل‌گویی‌ها و ایرادات سخنان طرف مقابل را آشکار سازد.سقراط نخستین فیلسوفی بود که توجه خود را به خود انسان و مفهوم انسانیت معطوف کرد. تا آن زمان بیشتر تلاش‌های فیلسوفان و اندیشمندان دربارهٔ جهان و چیستی آن بود و این که از چه موادی تشکیل شده و ماده اصلی آن چیست. اما او اعلام کرد که باید جهان‌شناسی را کنار گذاشت و به انسان بازگشت، شعار او خودت را بشناس بود.(صرفنظر از اینکه این نگرش قابل دفاع هست یا نیست)

سقراط سعی می‌کرد هنگامی که افراد از مفاهیمی مثل شرافت، عدالت، وطن دوستی و غیره سخن می‌گویند، از آنها بپرسد معنی این واژه‌ها دقیقاً چیست؟ مثلاً اگر کسی از عدالت سخن می‌گفت او می‌پرسید عدالت دقیقاً چیست و با پرسش های بعدی مشخص می‌شد که شخص هیچ تعریف مشخصی برای عدالت ندارد.(امروزه نیز برخی سعی می‌کنند به تقلید از سقراط یا به تقلید از مقلدان سقراط این شیوه را در سفسطه‌های کلامی بکار بگیرند)

سقراط را می‌توان نخستین معلم اندیشه انتقادی دانست. چیزی که تا امروز از مهمترین درس‌هایی است که بر هر انسان عقلانی واجب است بیاموزد. به این معنا که به هر مفهوم و ادعایی که مطرح می‌شود با دید انتقادی نظر کند، ابعاد قابل تردید آن را برانداز کرده و به سادگی هر ادعایی را قبول نکند.سقراط خود را خرمگس می‌دانست. او معتقد بود بسیاری از نظرات ما تنها از گذشتگان به ارث رسیده و خود ما درباب آنها هیچ جستجو و تحقیقی نداشته‌ایم.

سقراط میگفت: زندگی نیازموده ارزش زیستن ندارد.

بنابراین وی معتقد بود مثل خرمگس مزاحم راحت طلبی ما در حیطهٔ افکارمان است. ما اغلب هرآنچه که آموخته‌ایم را بدون بررسی و نگرش انتقادی میپذیریم و از دشواری‌های تحقیق و تفکر دوری می‌کنیم تا کمتر به خودمان زحمت بدهیم.سقراط با فروتنی معتقد بود نسبت به سایر مردم از حکمت و دانش خاصی برخوردار نیست و تنها تفاوتی که او با مردم دارد این است که به جهل خود آگاه است.

یعنی سایرین ”نمی‌دانند که نمی‌دانند. ” اما سقراط ”می‌داند که نمی‌داند. ”این درس مهمی از او بود که بعدها از معدود مسائل فلسفی بود که اکثر فلاسفه با هر دیدگاهی بر آن تاکید کردند. در نهایت وی با محاکمه‌ای مشهور که از لکه‌‌های ننگین و پرشمار تاریخ بشریت است، به مرگ با نوشیدن جام زهر محکوم شد و پیشنهاد فرار از سوی شاگردانش را رد کرد و جام را نوشید.

آرین رسولی

https:/telegram.me/arian_xboy

منابع: ویل دورانت،تاریخ فلسفه فصل اوّل

برتراند راسل، تاریخ فلسفه غرب، جلد اول:فلسفه قدیم، ترجمهٔ نجف دریابندری

فردریک کاپلستون، تاریخ فلسفه کاپلستون، جلد اول