مم و تکامل فرهنگی به زبان ساده

مم و متیکس ؛ تکامل فرهنگی

اصطلاح “ممتیک” اولین بار توسط زیست شناس تکاملی ریچارد داوکینز در کتاب محبوب خود در سال 1976 “ژن خودخواه” مطرح شد. وی نظریه ای را در مورد نحوه تکامل و انتقال اطلاعات فرهنگی از طریق شخصی به شخص دیگر را ارائه داد.(هرچند برخی از جزییاتِ ابتدایی این ایده در کارهای دیگران بدون استفاده از این اصطلاح ساخته شده بود)

داوکینز انتقال فرهنگی را از این نظر که نوعی تکامل را ایجاد می‌کند با انتقال ژنی قابل قیاس دانست و از این نوع انتقال از واژه «meme»- مم- استفاده کرد که هم وزن با ژن بوده و از ریشه واژه یونانی Mimeme گرفته شده است و شبیه به واژه memory یا واژه فرانسوی même می‌باشد.

با توجه به اینکه یک ژن بسته‌ای از اطلاعات ارثی است ، ایده مم این است که الگوهای رفتاری و فرهنگی و ذهنی نیز یک بسته مشابه از اطلاعات فرهنگی است. به گفته داوکینز ، هنگامی که یک نفر از شخص دیگری تقلید می‌کند ، یک الگوی رفتاری مثل یک ژن منتقل می‌شود ، مانند روشی که چشمان آبی از طریق والدین به فرزندان منتقل می‌شود.

مثل افراد در حال نبرد برای برتری ، مم ها نیز می‌جنگند تا در صدر قرار بگیرند.

ایده مم از نظریه تکامل و داروینی وام می‌گیرد. این نشان می‌دهد که مم ها دقیقاً مانند ژنها با یکدیگر رقابت ، بازتولید و تکامل می‌یابند. فقط قوی‌ترین‌ها زنده مانده‌اند.

همانطور که داوکینز اشاره می‌کند نمونه‌های مم ، همان ویژگی‌های فرهنگی جوامع انسان‌ها هستند؛ مثل زبان، آهنگ‌ها، باورها، تکه کلام‌ها، مدهای لباس، شیوه‌های معماری و مهندسی، هنرها، طرز غذا خوردن، رسم و رسوم و غیره.

آنهایی که با تقلید گسترده با بهترین تکرار و ارتباطات همراه هستند، موفق می‌شوند .چون افراد بسیاری می‌توانند همزمان یک میزبان برای یک مم باشند.

شکل گسترش و تکامل مم ها را می‌توان در فضای مجازی و پست‌هایی که نشر و.گسترش پیدا کرده و به سرعت در فضایی وسیع به اشتراک گذاشته می‌شوند مشاهده کرد. اگر یک عکس،آهنگ، یا کلیپ مستعد تقلید، کپی و اشتراک گذاری بالایی باشد به سرعت منتشر شده و به نسبت توانایی خود، ماندگاری پیدا می‌کند. حال ویژگی‌های فرهنگی نیز درست مانند همین روند تکامل یافته‌اند. توضیح بیشتر آنچه ممکن است تحت عنوان “مم” قرار بگیرد، دشوار است. اما یک موسیقی ماندگار یا شعر، یک آئین یا باور عرفی در فرهنگ یک جامعه را می‌توان یک ” مم ” دانست که از همین‌ طریق تکامل پیدا کرده و گسترش یافته است.

یک نمونه معمول ، تکثیر الگوی رفتاری است. به گفته فیلسوف دنیل سی دنت :

واگن دارای چرخ ، نه تنها باری را از جایی به جای دیگر حمل می‌کند بلکه این ایده درخشانِ ”واگنی با چرخ های در حال چرخیدن” را نیز از ذهنی به ذهن دیگر منتقل می‌کند.

اولین کسی که مغز او به سراغ ایده یک واگن چرخ دار رفت و آن را ساخت ، باعث شد دیگران در ابتدا این واگن را مشاهده کنند و همان را تکرار کرده و به ساخت واگن‌های بیشتر ادامه دهند تا صدها ، هزاران یا میلیون ها واگن با چرخ های اسپیس دار وجود داشته باشد.
در نخستین روزهای وجود بشر ، چنین یادداشتی می‌توانست به سرعت در جهانی که در آن گزینه های اندک و فاصله زیادی بین یکدیگر وجود دارد ، تکرار شود.

اساس ممتیک بر تقلید انسان‌ها وابسته است. قویترین یادها – آنهایی که بیشترین ذهن ‌ها آن را تکرار می‌کنند – همان‌هایی هستند که مسئول ایجاد فرهنگ انسانی خواهند بود.

داوکینز معتقد است که مم ها نیز کمابیش نظیر ژن ها برای موفقیت باید دارای چند ویژگی باشند؛ ماندگاری، زایایی و امانت در نسخه برداری.( البته ویژگی ماندگاری آنها در حد ژن ها ضرورت ندارد.)

اگر گفته‌های همین جستار مستعد تبدیل شدن به یک ایده و انتشار آن ایده به اذهان دیگر انسان‌ها در مقیاس کلان بود، خود این متن تبدیل به یک مم موثر می‌شد.

شواهد و روش علمی ممتیکس

از آنجایی که این ایده تا حدی نوپا و بسیار جوان است،برخی از افراد از جنبه‌های مختلف انتقاداتی به آن داشته‌اند. یکی از این انتقادات از نظر روش شناختی است که معتقدند این نظریه از شواهد تجربی و علمی برخوردار نیست. اما درواقع این نقد به دو دلیل عمده چندان موجه به نظر نمی‌رسد. نخست اینکه این نظریه هنوز در دوران بسیار ابتدایی و طفولیت به سر می‌برد(با توجه به موضوعی که سعی در تبیین آن دارد) و عمر آن برای یک نظری با شواهد متعدد تجربی و علمی بسیار ناچیز است. دوم اینکه پژوهش‌های متعددی در این حیطه صورت گرفته است. مثل عکس‌برداری عصبی و غیره.
برای نمونه می‌توان به پژوهش‌های آدام مک نامارا -و بسیاری دیگر از پژوهش‌ها- ارجاع داد.

آرین رسولی

منابع

ژن خودخواه – نویسنده ریچارد داوکینز

van de Braak, Hans. (2016). Re: Recent experimental studies of memetics. Retrieved from: https://www.researchgate.net/post/Recent_experimental_st