اندیشه پارادایمی و دگماتیسم

اندیشه پارادایمی و دگماتیسم

اصطلاح پارادایم که نخستین بار در فلسفه علم مطرح شد (برای فهم کامل‌تر به اینجا رجوع کنید) به معنای باورهای اساسی علمی در دوره‌های تاریخی است. به تعبیر خیلی ساده یعنی در هر دوره‌ای از تاریخ، دسته‌ای از باورهای علمی هستند که سایر دانشمندان نظریات مختلف را بر اساس این باورها پیش می‌برند و هیچگاه این زمینه‌های اساسی را که از صحت آن اطمینان دارند به پرسش نمی‌‌گیرند. در اینجا مراد ما از پارادایم همین است، اما نه در مورد پارادایم‌های علمی، بلکه در مورد اندیشهٔ افراد که مشابه همان پارادایم ها را در مورد سایر باورهای خود دارند و اسیر پارادایم های زمانه هستند. این دسته از افراد کسانی هستند که یکسری نظرات از پیش تعیین شده را در یک قالب کلی پذیرفته‌اند.

به عبارت دیگر آنها مثل هر نوع دیگری از دگماتیسم، بسته‌هایی از پیش تعیین شده را بدون اینکه باز کرده و محتوای داخل آن را بررسی کنند پذیرفته اند. در دوران کنونی اندیشه‌های مختلفی باب شده که شاید بسیاری از آنها واقعا قابل دفاع و ارزشمند باشند، اما افرادی که اندیشهٔ پارادایمی دارند، تمام اینها را ”بدون بررسی” و بدون مطالعه و شناخت کافی از آنها پذیرفته و شدیداً از آنها دفاع می‌کنند. اهمیتی ندارد که بسیاری از این اندیشه‌ها در واقع قابل دفاع باشند یا نه، مهم این است که نوع پذیرش این اندیشه ها و باورها چگونه است. یکی از نمونه‌های رایج این باورها در دوران ما فمینیسم و بحث برابری زنان است. بسیاری از افراد که امروزه از فمینیسم دفاع می‌کنند حتی شناختی ابتدایی از این نگرش ندارند. گاهی باورها و اعمال متناقض با اندیشه های فمینیستی دارند اما کافیست در مباحثی که پیرامون زنان و حقوق آنها شکل می‌گیرد به دفاع تمام قد آنها بنگریم. معمولاً با تعصب هرچه تمام به هر گونه نقدی نسبت به فمینیسم با لحن تندی پاسخ می‌دهند. ممکن است دیدگاه‌ فمینیستی قابل دفاع و موجه باشد یا نباشد، اما برای پذیرش آن باید به اندازه کافی شناخت داشت. نمونه‌های دیگری هم بعنوان پارادایم فکری زمانهٔ ما وجود دارند.

علم گرایی یا ساینتیسم نیز یکی از مقدسات اندیشه پارادایمی روزگار ماست و دانشمندان سرشناس نیز از پیامبران آن. این افراد به همان طریق، از علم دفاع می‌کنند و به هیچ‌وجه درک درستی از علم و سازوکار آن ندارند. نه کوچکترین درکی از روش علم کنونی دارند و نه آشناییِ چندانی با اعتبار نظرات مختلف علمی . بازهم کاملاً بدیهیست که ارزش علم غیرقابل انکار است، اما بدون شناخت از سازوکار، روش و دیگر ویژگی‌های علم، دفاع متعصبانهٔ آنها از یک تصور خام از علم، چیزی جز دگماتیسم نیست.

نمونه‌های ریز و درشت زیادی از این دست وجود دارد که در نهایت در یک بستهٔ ایدئولوژیک، زمانه به افرادی که بدون تفکر انتقادی به تقلید و پیروی می‌پردازند تحویل داده است و تشخیص این امر دشوار نیست ، کافیست از آنها طلب دلیل کنیم. اندیشه پارادایمی کاملاً با سایر ایدئولوژی‌های رادیکال در یک راستا قرار دارد و اگر ادعا کنیم که این نوع از مواجهه با باورها، ولو باورهای موجه، یک ایدئولوژی رادیکال است، بیراه نگفته‌ایم. تمام ویژگی‌های ایدئولوژی‌ها را در این مواجهه شاهد هستیم، از جمله تندی و تعصب در مواجهه نسبت به کوچکترین انتقاد. آنها معمولاً کوچکترین انتقادی را برنمی‌تابند، اما تنها زمانی به انتقادات یا نظرات مختلف واکنش نشان می‌دهند که بحث کاملاً سطحی باشد. یعنی تنها در سطوحی که عموم افراد بدون نیاز به مطالعه می‌توانند اظهار نظر کنند، دخالت خواهند کرد و علت آن نیز روشن است، عدم مطالعه و تحقیق در باب مسائل.

نکته آخر و حاشیه: در مطلبی تحت عنوان اندیشمند کیست؟.. به دسته بندی افراد از نظر اندیشه ورزی پرداختم که در سه مرحله قرار دارند؛ دسته اول که فقط به نیازهای بنیادی (خوراک، مسکن، سکس و..) میپردازند. دسته دوم که آنها نیز به نیازهای بنیادی میپردازند اما بطور غیرمستقیم هم به این نیازها توجه میکنند. مثلا ممکن است به اوضاع روزمره سیاست نیز بپردازند اما در واقع هدف آنها نیز صرفاً نیازهای بنیادی است. و در آخر دسته سوم که اندیشمندان هستند.

حال افرادی که در این یادداشت به آنها اشاره کردیم تنها در دسته اول و دوم قرار دارند. یعنی صرفاً به نیازهای بنیادی توجه ویژه دارند. به همین دلیل در مواقعی که فقط به مباحث سطحی ورود می‌کنند، اغلب مربوط به همین نیازهایی است که در دسته اول و دوم به آن توجه می‌شود . مثلاً کافیست بحثی درباب رابطه جنسی مطرح شود، یا درباب سیاست روزمره. با شدت عجیبی واکنش آنها را خواهید دید، اما پیرامون مباحث پیشرفته‌تر، در هر حوزه ای که باشد، از آنها تمایل چندانی برای ورود و دخالت نخواهیم دید.

آرین رسولی

کانال تلگرام