سرقت علمی یا انتحال چیست؟ و در فضای علم و دانش ما تا چه حد رواج دارد؟

سرقت علمی یا انتحال چیست؟ و در فضای علم و دانش ما تا چه حد رواج دارد؟

سرقت علمی یا انتحال ، گونه ای از سرقت فکری ( یا دستبرد فکری ) است. هر نوع سرقت ادبی، هنری، علمی یا محتوا ربایی از هر متن یا اثر فکری را سرقت فکری می نامیم. اما چگونه می توان گفت یک اثر سرقت علمی است؟

اگر چه ممکن است گاهی سرقت علمی بدون آگاهی و تصادفی رخ دهد،اما بدیهیست که در اکثر موارد سرقت علمی کاملا آگاهانه صورت می گیرد.شاید بتوان گفت در فضای علمی فرهنگی کشور ما ،چه در حوزه علوم تجربی و چه در حوزه های فکری دیگر از جمله فلسفه سرقت های متعددی رخ می دهد. گاهی نویسندان یا فعالان تصور می کنند این نوع برداشت ها و دستبرد های فکری آنها جزو سرقت علمی محسوب نمیشود،اما کاملا در اشتباه بزرگی هستند که آثار و نتایج آن فضای علم و دانش را بشدت آلوده کرده است. راییج ترین سرقت علمی را می توان همان عدم رعایت حق کپی دانست. هر مطلب یا متنی که کپی شده و منبع اصلی آن ذکر نشود ،یک سرقت فاحش علمی است.

اما نمونه های زیرکانه تری از کپی و سرقت علمی وجود دارد. وقتی که شخصی مطلبی را ترجمه میکند و آن را به نام خود جا می زند نمونه دیگر سرقت های علمی رایج است.اما گاهی نویسندگان یا بهتر بگوییم سارقان علمی متنی را از جایی برداشته و با تغییر لفظی و واژه های آن ، متن را به نام خود نشر می دهند که از جمله موارد سرقت علمیست. اما در این موارد ،گاهی بطور تصادفی و نا آگاهانه ، شباهتی پیش آمده و نویسنده قصد سرقت را نداشته است.البته باید گفت عدم مطالعه نویسندگان ناشی منجر به چنین سرقت های ناخواسته ای می شود.ضرب المثل مشهوری در این مورد وجود دارد که چرخ را دوبار اختراع نمی کنند، پس اگر شخصی در حوزه علم یا دانش مشغول به نگارش می شود، میبایست به حد قابل ملاحظه ای مطالعه داشته باشد تا دچار اختراع دوباره چرخ نشده و متهم به سرقت علمی یا فکری نشود.

گاهی اشخاص مختلف نیز با گرداوری منابع مختلف ، در صدد ارائه مقاله،کنفرانس یا مطلبی بر می آید که در نهایت آن را با نام خود منتشر می کند و از ذکر منابع سرباز می زند.

نمونه های دیگر سرقت ها که بعلت فعالیت های فکری افراد بیسواد یا کم سواد در فضای مجازی رواج یافته است ، خلط اشاره به کپی متون است. برای مثال متنی را که کاملا کپی شده را بعنوان گردآوری با نام خود ارائه می کنند! در صورتی که در مطالب کپی شده به هیچ دلیلی نباید نام شخصی به جز منبع ذکر شود.گردآوری با کپی تقاوت دارد . جمع آوری مطالب متعدد از جاهای مختلف، ترجمه، تدوین و تعدیل آنها را با ذکر تمام منابع ،گردآوری می گوییم.گاهی یک شخص کپی از گردآوری منبع یا شخص دیگری را بعنوان گردآوری خود معرفی میکند. یا برای مثال از نوع دیگر، گاهی در فضای مجازی نیز تنها به علت دانلود و نشر یک ویدئو ، شخص نام خود را بعنوان تهیه کننده درج می کند! که البته می توان چنین خطای سطحی را به پای عدم کمترین آگاهی شخص دانست.

گاهی اشخاص در مناظرات مرتکب سرقت های متعدد می شوند.آنها از ابتدا تا انتها، یا در بخش هایی از بحث خود از براهین یا استدلال های فلاسفه ،دانشمندان و نویسندگان نقل قول می کنند،اما نام این نقل را به زبان نمی آورند. این خود یک پوشش برای پرهیز از ذکر منبع و مرجع سخن است، که کاملا یک سرقت علمی محسوب می شود.نمونه رایج تری که چندسالی است فضای علمی کشور ما را به طرز وحشتناکی آلوده کرده، ارائه پایان نامه، مقالات ، در ازای دریافت پول است! برخی از افراد که تعداد آنها کم نیست، به طور علنی اقدام به فروش مقالات یا پایان نامه های علمی می کنند.اینکه چنین عملی چه بلای عظیمی بر سر رشد علم کشور و سطح علمی جامعه دانشگاهی می آورد خود نیازمند بحثی مجزا و مفصل است.اما این عمل نه تنها به وضوح یک سرقت علمی است، بلکه تشویق به عادی سازی سرقت های فکری در جامعه نیز هست.

اما باید گفت برخی از مسائل شامل سرقت های علمی نمی شوند. نقل قول های مختصر با ذکر نام گوینده اصلی و یا ارائه مطلبی با استفاده از مطالعه کتب متعدد ،ولی با استفاده از تحلیل و استدلال خود نویسنده. برای مثال شخصی ده ها کتاب مختلف در مورد خشونت مطالعه کرده و مطلبی ارائه می دهد که نتیجه خود اوست.اما در بخش هایی از مطلب اگر استدلال خاصی از یکی از کتب ارائه کرد، موظف به ذکر آن در منابع (یا در گیومه و پرانتز است) اما با اضافه شدن توضیحات خود نویسنده،این مطلب دیگر گردآوری نیست، بلکه متنی است که نگارنده صاحب آن است ولی از منابعی در مطلب خود بهره برده است که این منابع را ذکر می کند.مورد دیگری که نیازمند ارائه منبع نیست، مسائل جا افتاده علمی و مورد تایید علمی است، برای مثال اگر یک مطلب علمی در حیطه فیزیک نوشته شد و درآن از قوانین نیوتن،یا نسبیت و… صحبت شد، دیگر نیاز به ذکر منبع آن نیست .

مورد آخر مطالبی است که برگرفته از توضیحات مطالب دیگر است.بهترین مثال از این دست مطالب، خود این مطلبی است که اکنون می خوانید! برای مثال این مطلب اشاره به توضیح سرقت های علمی و مصادیق سرقت علمی دارد و برگرفته از توضیحات مختلفی است که در قوانین اخلاقی یا حقوقی مربوط به مالکیت معنوی ارائه شده اند. در این صورت ذکر منابعی که این مصادیق و توضیح اصلی این متن مبنی بر سرقت علمی را تایید کند، لازم است، اما نه ترجمه و نه گردآوری محسوب نمی شود،چرا که توضیحات مختلفی با بیان دیگری از مفاهیم در آن وجود دارد که مشابه با منابعی که اصل توضیح از آنها برگرفته است، نیست.برای مثال در هیچکدام از منابع اشاره به فروش مقالات و پایان نامه ها ، یا سو استفاده های مختلف در فضای مجازی یا مناظرات نشده است.خوشبختانه در سالهای اخیر برای پرهیز از س قت های علمی ناخواسته و
نا آگاهانه راه هایی مثل سامانه مشابه یاب متون [۱] چه در داخل و چه در خارج وجود دارند که هر شخص بتواند موارد مشابه با متن و موضوع خود را بررسی کند تا مشابه مورد دیگری نباشد. پرسش آخری که گاهی مطرح می شود این است که اگر ما اثری را به نگارش دراوریم و سپس متوجه شدیم مشابه آن وجود دارد، حال با توجه به اینکه اطلاعی از مورد مشابه نداشتیم، حق ارائه آن با نام خود را داریم؟ متاسفانه خیر. همانطور که در ثبت اختراعات اگر چیزی اختراع کردید که قبل از شما اختراع شده بود،حق بهره برداری تجاری و حقوقی آن را ندارید، در حق مالکیت معنوی نیز اینگونه است. البته اینکه دقیقا چه قوانینی در کشور ما و همچنین دیگر کشورها در مورد حق مالکیت معنوی اعمال می شود خارج از موضوع این مطلب است.

#arian_x
منابع و مطالعات بیشتر:
Committee on Publication Ethics (COPE). Plagiarism policy and guideline: Writing to avoid plagiarism1990 Feb 14, 2015. Available from: Available from http://publicationethics.org/resourcesBailey J. Plagiarism Today – Plagiarism is More Than Just Text Problem 2015 [Mar 05, 2015].
https://books.google.com/books?id=wP0fAwAAQBAJ&printsec=frontcover&dq=plagiarism&hl=fa&sa=X&ved=0ahUKEwjO-e21trDbAhWSq1MKHVJECSQQ6AEIITAA

[۱] http://www.samimnoor.ir/view/fa/ArticleView?itemId=14

– بهادری، محمد کریم؛ ایزدی، مرتضی؛ حسینپور فرد، محمدجواد. دستبرد علمی؛ مفاهیم، عوامل و راهکارها

– سهرابی، محمدرضا. دستبرد علمی: مصداق‌ها و روش‌های پیشگیری از آن.