پیوند ترس و جهل

پیوند ترس و جهل 

اسپینوزا در اثر ارزشمند خود، رسالهٔ الهی سیاسی به نکتهٔ مهمی دربارهٔ کشش و جاذبهٔ خرافات و انواع عقاید ناموجه اشاره می‌کند و به درستی ادعا می‌کند که ترس و هراس موجبِ عقل گریزی می‌شود و می‌گوید ترس آن ریشه‌ای است که خرافات از آن متولد شده و تغذیه می‌کند. زیرا مردم تا زمانی که همنشین ترس هستند، با زودباوری‌ نیز همنشین خواهند بود.این نکته بعدها توسط روان شناسان و جامعه شناسان بسیاری بسط و توسعه پیدا کرد که ما در برابر ترس ها و به ویژه ناتوانی‌ها از عقلانیت فاصله می‌گیریم و در این مواقع باورهای عقلانی‌تر ما جای خود را به باورهای ناموجه و حتی خرافی می‌دهند. این موضوع را می‌توان به شکل دیگری نیز صورت‌بندی کرد.یعنی به صورت پاداش. بدیهی است که انسان به‌طور ذاتی تمایل دارد تا از شرایط نامساعد و نامطلوب به شرایط مطلوب عزیمت کند، اما این تمایل انسان وقتی شدت می‌گیرد، فضای ایده آلی برای عقل گریزی فراهم می‌شود. به عبارت ساده تر، هرگاه یک پاداش بزرگ و جذاب یا یک ترس بزرگ از اتفاقی نامطلوب درکار باشد، عقل گریزی دامن انسان را خواهد گرفت. هرچه ترس و شرایط نامطلوب شدت می‌گیرد، یا پاداش و لذتی جذاب به ما وعده داده می‌شود، عقل گریزی ما نیز شدت خواهد گرفت.درست همینجاست که می‌بینیم ادعاهای عقل‌ستیز، انسان را تهدید می‌کند. خرافه‌ها از گذشته در دوران باستان که انسان از ترس بلایای طبیعی،مثل سیل، قحطی، خشکسالی و امثالهم به دام باورهای اساطیری می‌افتاد تا امروز بقای خود را مدیون این ترس‌ها و پاداش‌ها بوده‌اند. ادعاهای ناموجه و کذبی که نه فقط در گذشته ، بلکه همین امروز به شکل مدرن نیز ظهور و بروز دارند و از ترس‌ها و یا پاداش‌هایی که تمایل داریم برای ما تحقق یابند سواستفاده می‌کنند. برای مثال همین امروز هم برای جذب افراد در کارهایی که پای نوعی شیادی، کلاهبرداری یا بهره کشی از افراد در میان است، از خرافه‌های مدرن، مثل مثبت اندیشی و مغزشویی به سبک انگیزشی استفاده می‌شود. مثلاً در سال‌های اخیر در شرکت‌های غیرقانونیِ هِرَمی از خرافه‌های مدرن، یعنی مثبت اندیشی استفاده می‌شود. یا در شرکت‌های قانونی، برای بهره برداری بیشتر از کارکنان(به سود صاحبان کار و گاهی به ضرر کارمندان) از این شیوه‌های شبه علمی استفاده می‌شود.  در شرایط نامساعد اقتصادی، افراد به دلیل ترس از شرایط نامناسب مالی که در آن قرار دارند و تمایل به پاداش جذابی که به آنها وعده داده می‌شود، بدون توجه به شواهد و ادعاهای غیر عقلانی، به دام می‌افتند.به همین ترتیب مثال‌های بی‌شماری وجود دارد که اشاره به تک تک آنها میسر نیست. مثلاً اینکه پذیرش توهمات توطئه در مواقع بحرانی افزایش پیدا می‌کند یا موارد متعددی از این دست.بنابراین باید توجه داشت که ما به هنگام وعده های همراه با پاداش جذاب و مطلوب از یک‌سو و به هنگام ترس‌ها از سوی دیگر، بیش از هر زمان دیگری مستعدِ عقل گریزی هستیم، بدون اینکه خودمان متوجه باشیم.

آرین رسولی پژوهشگر فلسفه، کیهان شناس

۱۳۹۹/۱/۱۴

آدرس کانال تلگرام